Фәрид хәзрәт Сәлмән
«Гарасат» роман-дилогиясенә карата әйтелгән фикерләрне дәвам итәбез: «Татарның бөек әдибе Гаяз әфәнде Исхакый 1904 елда үзенең «Ике йөз елдан соң инкыйраз» исемле әсәрен бастырган. 2015 елны Зиннур әфәнде Хөсниярнең «Гарасат» исемле әсәре китап булып дөнья күрергә тора.
Бу ике мәҗмуга арасында 111 ел вакыт үткән. Бер гасырдан артык гомер дигән сүз бит ләбаса! Ләкин татар халкын борчыган, аның бәгырен талаган мәсьәләләр һаман да шул ук, кыскасы, эчтәлек бер, форма гына үзгәргән.
Исхакый – гасырның бер башында, Хөснияр – икенче, бирге башында. Ике әдип бик хакыйкый рәвештә, югары сәнгать дәрәҗәсендә хәят «прозасы»н тасвирлый.
Мәгълүм булганча, Гарасат яки Мәхшәр, бу дөнья тәмамлангач, ахирәттә урнашыр алдыннан кешеләр Ходай каршында җавап тота торган урындыр.
Бу әсәрнең «Гарасат» дип аталуы бер дә сәер түгел.Татар милләтенең бүгенге хәлләре өмет тә тудыра, хәвеф тә уята.
Өмет – Адәм баласы холкының бер гаҗәеп сыйфатыдыр: ул нәрсә булса да яңарырга, кабат терелергә, тормышны үзгәртеп дәвам итәргә омтыла, тырыша.
Хәвеф исә милләтнең киләчәге белән бәйле бер сыйфат: алда аның телен, гореф-гадәтләрен, авылын, динен нәрсә көтә?
«Гарасат»та татар халкының үткән тарихы, хәзерге заманы, киләчәге турында уйланулар тасвирланган. Хәзерге чор татар кешесенең дингә карашы, аның Аллаһы Тәгалә белән булган мөнәсәбәтләре гаять олы дәрәҗәдә тәфсилләп, ничек бар, шулай итеп күрсәтелгән. Бер үк вакытта ул фәлсәфи әсәр дә, тарихи караш та, дини бәяләмә дә, киләчәкне фаразлап карау да. Башкача әйткәндә, «Гарасат»ны хәзерге татарлык, бүгенге Татар дөньясының энциклопедиясе (бәлки, милләтнең программасыдыр?) дип атап була!...
Зиннур әфәнде Хөсниярнең «Гарасат»ы гади әсәр түгел, киресенчә, «Гарасат» – нык катлаулы дилогия. Аның барча фикерләре белән дә килешеп булмый торгандыр бәлки, әмма «Гарасат» белән танышу укучыга ул фикерләрне тулысынча кабул итү шартын куймас.
Һичшиксез, «Гарасат» үз укучысын табачак, татар укучысы исә үзе өчен «гарасат» ачачак.
Кыскасы, Хөсниярнең «Гарасат» дилогиясен татар дөньясы олуг бер вакыйга, чыннан да, яңа татар романы буларак кабул итәр дип ышанам.